Te Aho Matua

Ahakoa iti
He iti mapihi pounamu

He kakano i ruia mai i Rangiatea
E kore ia e ngaro

Kia marama rawa te hunga whakaako ki te ahua o te tangata, katahi ano ka taea te hanga kaupapa whakaako mo te hunga tamariki.

1.1 No nga Rangi Tuhaha te wairua o te tangata. I tona whakairatanga ka hono te wairua me te tinana o te tangata. I tera wa tonu ka tau tona mauri, tona tapu, tona wehi, tona iho matua, tona mana, tona ihi, tona whatumanawa, tona hinengaro, tona auahatanga, tona ngakau, tona pumanawa. Na ka tupu ngatahi te wairua me te tinana i roto i te kopu o te whaea, whanau noa.

1.2 Tino motuhake enei ahuatanga katoa. Ko tenei hoki te kakano i ruia mai i Rangiatea. E kore ia e ngaro. Engari, ko ta nga matua, ko ta te whānau, ko ta te kura hoki, he mea awhi, he mea whangai, he mea whakaako i te tamaiti kia tupu ora ai tona katoa i roto, i te tika me te maungarongo.

1.3 Kia pakeke te tangata, kei a ia ano ana tikanga, mana ano e whakatau ko tewhea te huarahi e hiahia ana ia ki te whai, otira e tika ana mona. Heoi ano, ahakoa iti ahakoa rahi kei a ia tenei. Engari, mehemea i tipu ora tona katoa, e kore ia e paheke ki te he.

1.4 Ko te ngakau te mata me te kuaha o te wairua. Otira, ko te whiu o te kupu, ko te wero, ko te riri, ko te aroha, ko te humarire, me enei ahuatanga katoa he mea kuhu ki te ngakau titi tonu ki te wairua. Koia nei te timatanga o te korero ‘kia ngakau mahaki’. Ma tenei hoki ka tika te korero ‘He oranga ngakau he pikinga waiora.

1.5 He tapu te tangata ahakoa ko wai. Kohungahunga mai, tamariki mai, taipakeke mai, kaumatua mai, he tapu katoa. Kia kaua te hunga o ngä Kura Kaupapa Maori e tukino, e whakaiti, e whakaparahako i te tangata, e mahi puhaehae ranei ki etahi atu. Kia ngakau mahaki ratou ki a ratou, ki te iwi whanui, ki a Tauiwi hoki.

1.6 He tapu to te wahine he tapu ano to te tane. Kia kaua tetahi e whakaiti i tetahi. Engari kia whakanui tetahi i tetahi i runga i te mohio ma te mahi ngatahi a te wahine me te tane e tupu ora ai nga tamariki me te iwi hoki.

Kotiro, he mokopuna koe na Hinetitama
Waiwai ana nga karu te tirohanga atu.

1.7 He tapu te tinana o te tangata. No reira he mahi nui tera, ko te whakaako i te tamaiti ki nga ahuatanga whakapakari i tona tinana, kia tupu ai tona hauora. Kia mohio te hunga tamariki ki nga kai pai, ki nga kai kino. Kia mohio hoki ki te painga o te korikori tinana, o te mirimiri tinana, o nga rongoa a Tane Whakapiripiri. Kia kaua ia e tukino i tona tinana i te tinana hoki o tetahi atu.

Toku reo, toku ohooho
Toku reo, toku mapihi maurea
Toku reo, toku whakakai marihi

2.1 He tapu nga reo katoa. No reira. me whai koha te hunga o nga Kura Kaupapa Maori ki nga reo katoa.

2.2 Mo nga tamariki, kia rua nga reo. Ko te reo o nga matua tupuna tuatahi, ko te reo o tauiwi tuarua. Kia orite te pakari o ia reo, kia tu tangata ai nga tamariki i roto i te ao Maori, i roto hoki i te ao o Tauiwi.

2.3 He taonga te reo Maori i roto i te Tiriti o Waitangi, he reo tuturu hoki i roto i te Ture mo te Reo. Engari kahore he painga o te Tiriti, o te Ture ranei, mehemea kahore te reo i roto i te whatumanawa, i roto i te ngakau, i roto hoki i te mangai o te iwi Maori.

2.4 I runga i tenei whakaaro, kia tere pakari ai te reo o nga tamariki, me whakahaere nga mahi katoa o te kura i roto i te reo Maori. Tae atu ki te hunga kuhu mai ki roto i te kura, me korero Maori katoa, i nga wa katoa.

2.5 Ano te wa e tika ana mo te whakauru i te reo o Tauiwi ki roto i nga mahi a nga tamariki. Waiho tenei ma nga pouako (ma ia whanau)[1] e whakatau. Ko te mea nui ke kia noho wehe nga reo e rua. He wahi ke mo te whakaako, he tangata ke hei whangai i te reo o Tauiwi ki nga tamariki. Ano, ko te mea nui, kia noho rumaki te i co, kia kaua e korero mawhitiwhiti mai i tetahi reo ki tetahi reo.

2.6 E tika ana, ma te hunga tino mohio ki te reo Maori, ki te ao Maori hoki, e arahi nga tamariki i roto i a ratou mahi. Engari kia tika ano te ngakau me te wairua o tenei hunga, me whakapono hoki ki te kaupapa whanui o nga Kura Kaupapa Maori. Heoi ano, me whai aroha tonu te hunga o te kura ki a ratou kaore ano kia tino pakari te reo. Mehemea he tangata tautoko i te kaupapa, awhinatia. Mehemea e tino ngakau nui ana ki te reo, a tona wa ka mau.

Te piko o te mahuri
Tera te tupu o te rakau

3.1 Mo te nuinga o nga tamariki, tokomaha nga iwi. Tera pea mo etahi, kotahi te
iwi. Ko te mea nui kia mohio nga tamariki ki o ratou ake iwi, hapu, whanau hoki. Tua atu o tera kia mohio hoki ki te katoa o nga iwi tae noa ki a Tauiwi.

3.2 No reira, he mahi nui tera te whai haere i nga whakapapa hei here i nga tamariki ki o ratou ake whanau, hapu, iwi, matua tupuna hoki. Tua atu o tenei ko te mohio ki nga tuhonohono ki etahi atu o nga iwi.

3.3 E tika ana kia tu whakahihi te tamaiti i roto i tona ake iwi, engari kia whai koha ano ki nga iwi katoa.

3.4 Kia mohio nga tamariki ki nga rohe, ki nga waka, ki nga korero nehera, ki nga purakau, ki nga pakiwaitara, ki nga tikanga, ki nga waiata, ki nga ahuatanga katoa o tona ake iwi. Kia mohio ano ki nga ahuatanga katoa e pa ana ki era atu o nga iwi tae noa ki etahi o nga iwi o tawahi.

3.5 Me whai haere ano hoki nga tamariki i nga ahuatanga whanui e pa ana ki o ratou iwi tae noa ki enei ra.

3.6 Ma te rongo a te tamaiti ki te awhi, ki te arataki, ki te tautoko, ki nga tohutohu a te Whanau me tona aroha hoki, e mau ai tona piripono ki te Whanau. He mea hopu te nuinga o enei tuahua. No reira, e tika ana kia piri tonu te Whanau ki nga tamariki i roto o te kura, i roto i a ratou mahi hoki.

3.7 Kia rongo te tamaiti ki te rekareka o te Whanau mo ana mahi pai, ki te papouri hoki o te Whanau mo ana mahi he. Ko tenei te timatanga o te pupuri i te tamaiti ki te huarahi tika, me tona tu pakari i roto i tona iwi.

3.8 Kia kite nga tamariki ko te Whanau tonu e whakahaere ana i te kura, ko te Whanau hoki e mahi ngatahi ana me nga pouako, ka tupu ia me te mohio ko te wairua me te mana Maori motuhake e kakahu ana i a ia me tona kura.

3.9 Ehara i te mea mo nga tamariki anake te kura. He mätauranga ano kei te kura mo nga taipakeke, mo te katoa o te Whanau hoki mehemea ka hiahia whakatu wananga ratou mo ratou.

3.10 Mo te whakaako pouako hou, ko te kura ano te wahi tika hei timatanga ma ratou, kia riro ano ma te Whanau ratou e arataki i roto i te mahi whakatupu, whakaako tamariki.

Ka pu te ruha
Ka hao te rangatahi

4.1 Ko tona ake kainga te ao tuatahi me te kura timatanga o te tamaiti. Tua atu o tenei ko te ao Maori. Ma te Kura Kaupapa Maori ia e arahi i roto i enei nekeneke tae noa ki tona kura whaka-mutunga, ara, ki te ao whanui me ona ahuatanga katoa.

4.2 Kia kaua te tamaiti e herea ki te ao kohatu. Kia watea hoki ia ki te kapo mai i nga painga, i nga maramatanga katoa o te ao whanui.

4.3 Haunga tera, ko te timatanga tika mona, ko te whai haere tonu i nga korero tuku iho a nga matua tupuna e pa ana ki te timatanga o te taiao.

4.4 Kia whai koha nga tamariki ki a Papatuanuku raua ko Ranginui me a raua tamariki e tiaki nei i te ha o nga moana, o te whenua, o te rangi me o ratau ahuatanga katoa.

4.5 Kia tupu te miharo o nga tamariki ki nga mea ora, ki nga mea tupu katoa. Kia kaua e tukinotia.

4.6 Kia tupu nga tamariki hei kaitiaki i nga painga huhua o te whenua, o te moana, o nga ngahere. Kia mau hoki ki nga ture tuku iho a nga matua tupuna, e pa ana ki te moana, ki te whenua, ki nga ngahere.

4.7 Kia whāia ano e nga tamariki nga ture o te ao, otira nga putaiao e pa ana ki te moana, ki te whenua, ki te rangi, ki nga mahi tataitai hoki.

Tamariki wawahi taha
Aratakina ki te matapuna
O te mohio, o te ora, o te maungarongo

Whāia te iti kahurangi
Te tuohu koe
Me he maunga teitei

5.1 Ko nga ahuatanga ako katoa he mea mahi i roto i te koanga ngakau, me te whakaihiihi hinengaro.

5.2 Ko te tino painga o te karakia he mea whakatau i te wairua, whakawatea i te whatumanawa me te hinengaro, whakarata i te ngakau, whakataka i nga raru, kia ngawari ai te whakauru atu ki te mahi kua whakaritea hei mahi.

5.3 He mea whakaihihi i te tamaiti te noho o te pakeke ki tona taha hei toko mona i roto i ana mahi. Heoi ano, ko te awhi ko te tautoko i a ia. Engari kia kaua e riro ma te pakeke e mahi te mahi a te tamaiti.

5.4 He mea nui te noho wahangu me te whakarongo mo nga tamariki. Ma te mau o tenei tuahua e rongo ai nga tamariki ki te hohonutanga o te korero.

5.5 He mea tapiri atu ki te whakarongo, ko te titiro, ko te raweke, ko te makamaka patai, ko te whitiwhiti korero, ko te ata whakaaro, hei whakauru i te matau me te aroa.

5.6 Ko nga kaumatua nga kaipupuri o nga tikanga Maori, ko ratou hoki nga pukorero. He mea nui tera kia piri mai ratou ki te kura, ki nga tamariki hoki hei kaiako, hei kaiarahi.

5.7 He mea nui tera te manaaki tangata. Kia kite nga tamariki i te ahua o te manaaki, i tona kainga, i te kura, i te marae. A tona wa kia tu ratou ki te awhina i nga mahi manaaki.

5.8 Ko roto i tona ake hunuku te timatanga o te whanaungatanga o te tamaiti, ara, ki ona tungane/ tuahine, tuakana/teina. Ano, kei roto i tona hunuku tona rongo ki nga tikanga tika e pa ana ki nga pakeke me nga kohungahunga. Me haere ano hoki enei tuahua i roto i te kura. Kia mohio ai nga tamariki taipakeke ki te tiaki i nga kohungahunga, kia whakarongo hoki nga kohungahunga ki nga tamariki taipakeke.

5.9 Na tenei tuahua e tika ai te korero, kia kaua e taikaha nga mahi wehe i nga kotiro me nga tamatane, i nga taipakeke me nga kohungahunga hoki. Ano te wa e tika ana mo te mahi wehe i runga i te pakeke o nga tamariki. Ano te wa e tika ana kia mahi whanau ratou. Otira, kia riro ma nga tamariki pakeke e arataki nga tamariki kohungahunga.

5.10 He mea tino nui te wahi ako hei whakaohooho i te wairua o te tamaiti ki ana mahi whakaako. No reira, kia kikii tonu te kura i nga mea whakaihihi i a ia, i nga mea pupuri hoki i te ha o te ao Maori. Me whakawhanui hoki tona wahi ako ki nga marae, ki nga ngahere, ki waenga parae, ki te taha moana, ki nga wharepukapuka, whare taonga me era atu whare whangai i te puna o te mohio.

6.1 Kia mau, kia noho whakaaraara, noho koi te hinengaro o te tamaiti ki nga matau katoa hei arahi i a ia i roto i te ao hou.

6.2 Kia toa ia ki te whakarongo, ki te whakaaro, ki te korero, ki te panui, ki te tuhi i roto i te reo Maori i roto i te reo o Tauiwi hoki.

6.3 Kia tupu nga ahuatanga tuku iho o tona pumanawa ki nga tihi teitei o te taumata.

6.4 Kia noho ohooho tona auahatanga i roto i nga mahi waihanga o tona ao.

6.5 Kia noho tuwhera tona ngakau ki te hari, ki te koa, ki te aroha, ara, kia ngakau nui, kia ngakau mahaki.

6.6 Kia mau ki tona whatumanawa nga hohonutanga o te ako o te mohio.

6.7 Kia rangona tona ihi, tona wehi, tona tapu.

6.8 Kia tupu tona mana me tona rangatiratanga.

6.9 Kia ita tona mauri.

6.10 Kia puawai tona waiora me tona hauora i roto i te hono tangaengae o tona wairua me tona tinana.

6.11 Kia mau tuhonohono te here o tona ihomatua ki ona matua tupuna, piki ake i nga Rangi Tuhaha ki te marae atea o Io-Matua.

6.12 Kia tu pakari, tu rangatira ia hei raukawa (raukura)[2] mo tona iwi.